Soms twijfel je als schaker al bij het uitvoeren aan de kwaliteit van je zet. “Is dit nou slim”, denk je dan. Ik noem dit even een ongemakkelijke zet. Het gaat hierbij niet om een door de tegenstander afgedwongen zet die de stelling verzwakt, maar om een vrijwillig genomen beslissing. Bijna altijd leidt zo’n ongemakkelijke zet tot een catastrofe. Waarom speel je zo’n zet dan toch in plaats van volgens de regelen der kunst netjes alle kandidaatzetten te evalueren en door te rekenen?
Een moeilijke stelling nodigt uit tot het spelen van ongemakkelijke zetten. Als je onder druk staat dan kan je in een “de dood of de gladiolen stemming komen”, met wilde beslissingen tot gevolg. In een complexe stelling heb je meestal veel mogelijkheden, die onmogelijk allemaal kunnen worden doorgerekend. De nijging bestaat dan om maar willekeurig één van de mogelijkheden te kiezen. Een variatie op dit thema is dat geen enkele van de door jou onderzochte zetten bevredigend zijn. “Dan speel ik die maar” is dan een begrijpelijke emotie, maar meestal met desastreuze resultaten.
Vermoeidheid speelt ook een rol. Naarmate de wedstrijd vordert neemt de energie af om rustig alle mogelijkheden door te rekenen. Bovendien neemt met het vorderen van de wedstrijd meestal ook de spanning en de nervositeit toe.
Ongemakkelijke zetten betreffen vaak zetten die materiaal van de tegenstander slaan of pionzetten. Dit heeft een psychologische achtergrond. In een ongemakkelijke stelling is het fijner om iets te doen dan om verder af te wachten wat komt. Het staat dan agressief om met een pion naar voren te stormen of iets te slaan. Een andere oorzaak is het spelen op trucs. Je ziet een variant die snel gemakkelijk succes kan opleveren, maar doet wel een zware strategische concessie. Je laat bijvoorbeeld een onveilige koningsstelling of een zwakke pionstructuur toe. De kansen op de lange termijn worden als het ware opgeofferd voor succes op de korte termijn.
Ongemak is nooit helemaal te vermijden in het schaken. Je hebt immers beperkte tijd en kunt nooit alle zetten helemaal doorrekenen. Voor een deel is het spelen van ongemakkelijke zetten ook terug te voeren op slechte gewoontes als ongeduld en gemakzucht. Slechte gewoontes kun je natuurlijk veranderen door te trainen en bij elk belangrijk moment toch rustig en precies alle opties door te rekenen. Juist bij het schaken moet je impulsieve reacties onder controle houden. In theorie is het makkelijk. Maar ja, we blijven mensen.