Soms doet je tegenstander een zet die je totaal niet had zien aankomen. “Huh?, wat doet die gek nu” is dan een mogelijke reactie. “Balen, niet gezien: partij verloren grrr” kan een andere reactie zijn. In de meeste gevallen gaat de partij gewoon door en moet je je aanpassen aan de nieuwe situatie. Dit is best lastig.
Bij een verrassende zet moet je al je eerdere berekeningen opnieuw doornemen. Immers, je had de zet niet voorzien en je voorgaande evaluaties kloppen mogelijk niet meer. Daarnaast kan een nieuwe situatie op het schaakbord zijn ontstaan. Misschien was je bezig een strategische zwakte technisch uit te buiten, en ontstaat nu plotseling een scherpe stelling waarin diep gerekend moet worden.
Het valt niet mee om een nieuwe stelling met frisse blik te bekijken. Je hoofd zit immers nog vol met de berekeningen van de oude situatie. Je eerdere oordeel over een bepaalde zetvolgorde kan nog steeds kloppen, maar dat hoeft natuurlijk niet. Het feit dat eerdere berekeningen deels helemaal, deels een beetje en deels niet meer kloppen maakt de berekeningen zeer lastig. In je brein kan een wirwar van oude en nieuwe gedachten ontstaan, waarin je door de bomen het bos niet meer ziet. Het beste is dan om even aan iets anders te denken, misschien zelfs even rond te lopen, en dan je weer opnieuw op de stelling te storten.
Als je zelf een verrassende zet kunt doen, moet je dat aan de andere kant niet nalaten. Dit geldt zelfs als de zet objectief gezien niet het beste is. Het psychologische effect van de verrassing kan makkelijk opwegen tegen de stelling op het bord. Natuurlijk kan je niet zeker weten of je zet voor je tegenstander echt een verrassing is. Je kent echter wel het karakter van de huidige stelling en weet ongeveer wat het plan van de tegenstander is. Een zet die het karakter van de stelling verandert of nieuwe dreigingen in de stelling brengt moet altijd worden overwogen.
Verrassingen geven het schaakspel kleur. We waarderen een partij waarin een schijnbaar onschuldige stelling wordt beslist door een prachtige, onverwachte zet. Een schaker probeert natuurlijk verrassingen zoveel mogelijk te voorzien. Dit lukt nooit helemaal. Je moet voorbereid zijn op onvoorziene gebeurtenissen en hiermee om kunnen gaan. Wat lijkt het schaken toch op het gewone leven!
