Doelgericht handelen wordt in onze huidige samenleving hoog gewaardeerd. De economische groei wordt gemeten als het aantal producten en diensten dat wordt gemaakt. Het is niet bevorderlijk voor je carrière om tegen je baas te zeggen dat je al een hele week niets hebt uitgevoerd. Tijdens je vakantie kun je natuurlijk luieren in de zon, maar het staat beter als je tijdens een survivaltocht in een ver land je echte zelf hebt leren kennen. Toch kan ook niets doen zowel in het schaken als in het dagelijks leven nuttig zijn.
Schaken heeft een vrij duidelijk doel, namelijk het mat zetten van de koning. In diepere zin wil je met je stukken en pionnen de cruciale velden van het bord beheersen. Bij iedere zet ben je op zoek naar betere velden voor je stukken. Dit betekent echter dat je controle over andere velden moet opgeven. Je hoopt dat de voordelen van je zet opwegen tegen de nadelen.
Maar wat moet je dan doen als alle stukken op de ideale positie staan? Dan zou je eigenlijk even niets willen doen, maar ja … je moet zetten. Je bent dan op zoek naar een zet die niets verandert. Om het in filosofische termen te zeggen: je wilt handelend niet handelen. Het uiteindelijke doel is je tegenstander te provoceren of te dwingen wel te handelen, zodat in zijn positie zwaktes ontstaan waar je gebruik van kunt maken.
De waarde van het niets doen komt het duidelijk tot uiting in het eindspel. Vaak komt het erop neer dat de partij die moet zetten een cruciaal veld moet vrijgeven, zodat de stukken (vaak de koning) kunnen binnen dringen. In het middenspel neemt het niet handelen vaak een wat andere vorm aan. Je speelt dan een afwachtend zetje, om bijvoorbeeld te zien of je het beste op de damevleugel of koningsvleugel kan aanvallen. Dit wordt een wachtzet genoemd. Het is handig als dit een zet is die later nog van pas kan komen. Je zet bijvoorbeeld een koning van g1 naar h1 om een schaak eruit te halen. In de opening kan je een wachtzet gebruiken om te kijken welk openingssysteem een tegenstander kiest. Vanwege het tijdverlies is dit wel een riskante strategie.
Nuttig niets doen komt in het schaken niet vanzelf. Je moet vaststellen of de stukken optimaal staan en het een goed moment is om niets te doen. Anders verlies je gewoon tijd en dat kan je duur komen te staan. Daarnaast moet je natuurlijk altijd nagaan of deis binnen het schaken één van de moeilijkste strategieën. Allereerst moet je vaststellen of de wachtzet niet toch cruciale velden prijs geeft. Hier dringt een parallel met het gewone leven zich op. Niet doen zonder doel, bijvoorbeeld als je op de trein moet wachten, leidt vaak tot frustratie en verveling. Dit mat af.
De paradox is dat je toch moet werken om het niets doen invulling te geven. Dit komt omdat het niets doen uiteindelijk toch een doel heeft. Bij het schaken wil je de wedstrijd winnen, in het dagelijks leven wil je bijvoorbeeld rust vinden. Om echt niets te doen zou je ook de doelen, ofwel de menselijke begeertes, moeten afschaffen. Maar ja, we blijven mensen.
