Het paard is in het schaken een wonderlijk stuk. Hij gaat zowel verticaal als horizontaal en kan als enige over andere stukken heen springen. Soms verandert hij zelf in een octopus. Niet werkelijk natuurlijk: in bepaalde situaties is een paard zo sterk dat schakers het een octopus zijn gaan noemen.
Een paard die op de derde rij (voor zwart de zesde rij staat) en op de c-, d-, e-, of f-lijn wordt een octopus genoemd. Hij kijkt dan naar 8 velden die allemaal in de vijandelijke stelling liggen. Acht armen strekken zich dreigend uit en omcirkelen de vijand. Net zoals een octopus zijn prooi pakt. De term werd geïntroduceerd na de 16e partij van de match Karpov-Kasparov in 1985. In deze prachtige partij overspeelde Kasparov zijn tegenstander. Onderstaande diagram is de stelling na zet 16 van zwart.
Je kan zien waar de term octopus vandaan komt. Het zwarte paard beheerst de hele witte stelling. Zijn stukken kunnen amper bewegen. De extra pion telt totaal niet mee. Uit het vervolg (zie onder) blijkt de waarde van het sterke paard. Wit heeft de grootste moeite om zijn stukken te coördineren. Zwart daarentegen kan door zijn sterke centrumpositie aan de flanken oprukken en steeds nieuwe aanvalsdoelen creëren. Het paard zelf doet verder niets. Uiteindelijk kan wit niets anders doen dan zijn dame te geven om van de octopus verlost te zijn.
Dat wil ik ook, denk je na het naspelen van een dergelijke partij. Helaas blijkt de praktijk veel weerbarstiger. In jouw partijen blijkt de octopus vaak een onschuldig beestje. Hij kan meteen worden geruild, of de velden die hij bestrijkt zijn bij nader inzien toch minder belangrijk. In de diagramstelling zie je in de eerste plaats dat de zwarte loper op f5 het paard sterk ondersteunt. Deze loper kan niet makkelijk worden geruild. Ook de witte paarden kunnen niet snel ingrijpen om de lastpost op d3 te verwijderen. Je ziet dat zwart eerst met de zetten Te8 en b5 cruciale velden bezet, voordat hij het paard een octopus laat worden.
De octopus is een mooi voorbeeld van de dynamiek van het schaken. Het bezit van zo’n beest is een belangrijk voordeel dat één of twee pionnen waard is. Het is belangrijk als schaker dit soort ideeën te kennen, omdat het helpt zetten te vinden en de stelling te beoordelen. Natuurlijk is het voor ons als huisschakers vaak moeilijk zo’n voordeel uit te buiten. Hier geldt echter aldoende leert men. Wees niet bang: probeer eens een octopus!
Partij
(168329) Karpov,Anatoly (2720) – Kasparov,Garry (2700) [B44] World Championship 32th-KK2 Moscow (16), 15.10.1985 1.e4 c5 2.Pf3 e6 3.d4 cxd4 4.Pxd4 Pc6 5.Pb5 d6 6.c4 Pf6 7.P1c3 a6 8.Pa3 d5 9.cxd5 exd5 10.exd5 Pb4 11.Le2 Lc5 12.0–0 0–0 13.Lf3 Lf5 14.Lg5 Te8 15.Dd2 b5 16.Tad1 Pd3 17.Pab1 h6 18.Lh4 b4 19.Pa4 Ld6 20.Lg3 Tc8 21.b3 g5 22.Lxd6 Dxd6 23.g3 Pd7 24.Lg2 Df6 25.a3 a5 26.axb4 axb4 27.Da2 Lg6 28.d6 g4 29.Dd2 Kg7 30.f3 Dxd6 31.fxg4 Dd4+ 32.Kh1 Pf6 33.Tf4 Pe4 34.Dxd3 Pf2+ 35.Txf2 Lxd3 36.Tfd2 De3 37.Txd3 Tc1 38.Pb2 Df2 39.Pd2 Txd1+ 40.Pxd1 Te1+ 0–1